Արամ Մանուկեան (Սերգէյ Յովհաննիսեան, 1879-1919) Հայաստանի անկախութեան կերտիչը,
հայոց պետականութեան վերականգնման հիմնադիրը Պետական, հասարակական գործիչ Արամ
Մանուկեան ծնած է 1879թ. Զէյվայի մէջ (այժմ` ՀՀ Սիւնիքի մարզ, գիւղ Դաւիթ Բեկ): Հայ
Յեղափոխական Դաշնակցութիւն կուսակցութեան անդամ:
Շուշիի մէջ դերձակ եղբօր օգնութեամբ աւարտած է Շուշիի Ագուլեաց ծխական ուսումնարանը, որ
ժամանակի հայեցի դաստիարակութեան եւ յեղափոխական կազմաւորման հնոց էր։ Ուսումը շարունակելու
խնդիր չէ ունեցած Արամ, որովհետեւ Երկրի կանչը պատանի տարիքէն արդէն գրաւած էր անոր միտքն ու
սիրտը։
Ընդգրկուելով հայ ժողովուրդի հակացարական պայքարի մէջ՝ 1901-1903թթ.-ին գործած է Բաքուի, Գանձակի, Թիֆլիսի, Ալեքսանդրապոլի եւ Կարսի մէջ:
1903թ.-էն Կարսի մէջ զբաղած է Արեւմտեան Հայաստան զէնք, զինամթերք, նաեւ կամաւորական խումբեր փոխադրելով:
1904-1908թթ.-ին գործած է Վանի մէջ (այնտեղ զինք անուանած են Վանի Արամ), Օրդու քաղաքի մէջ
զբաղած է ուսուցչութեամբ, ապա 2 տարի ապրած է Ժընեւ:
1910թ.-ին վերադարձած է Վան, եղած է Վասպուրականի հայութեան ամենաճանչցուած եւ սիրուած
գործիչը: Վասպուրականի մէջ ան ամէնուր էր` ե՛ւ դպրոց, ե՛ւ մամուլ, ե՛ւ ազգային հաստատութիւններ,
ե՛ւ երիտասարդական շրջաններ, ե՛ւ յարաբերութիւններ կառավարութեան հետ եւ այլն:
Կազմակերպած եւ ղեկավարած է 1915թ.-ի Վանի ինքնապաշտպանութիւնը, որուն յաղթական աւարտէն
ետք ղեկավարած է Վանի նահանգապետութիւնը (գոյատեւած է 70 օր՝ անկում ապրելով ռուսական
զօրքերու անակնկալ հեռանալէն ետք): Ան միակ մարդն էր, որ հեղինակութիւն ունէր բոլորի մօտ` թէ հակառակորդներու, թէ կողմնակիցներու:
Ռուսական զօրքերու նահանջի ժամանակ կազմակերպած է Վասպուրականի հայութեան (շուրջ 200
հազար մարդ) գաղթը դէպի Արեւելեան Հայաստան:
Արամի ճիգերուն արգասիքը եղաւ 1915ին Վանի հայութեան միասնական՝ հերոսակա՛ն
ինքնապաշտպանութիւնը, որուն ոգին եւ հուժկու բռունցքն էր Արամ։ Իբրեւ այդպիսին՝ ան նշանակուեցաւ
օսմանցիներէն իր անկախութիւնը նուաճած Վանի կառավարիչ, արժանանալով ոչ միայն վանեցիներու,
այլեւ՝ Վան մտած ռուսական զօրքերու հրամանատարութեան հիացմունքին ու վստահութեան։
1916-1917թթ.-ին Արամ Մանուկեան եղած է Թիֆլիսի հայոց Ազգային բիւրոյի եւ ՀՅԴ բիւրոյի անդամ
(զբաղած է արեւմտահայ գաղթականութեան հարցերով): Մեծ դեր խաղցած է արեւմտահայերու առաջին համագումարի կազմակերպման գործին մէջ: 1917թ.-ին իբրեւ Հայոց ազգային խորհուրդի լիազօր-
ներկայացուցիչ ժամանած է Երեւան:
Ծանօթանալով այնտեղ ստեղծուած ծանր պայմաններուն՝ Արամը կտրուկ միջոցներ ձեռնարկած է
իրադրութիւնը կայունացնելու համար, գլխաւորած է նոր ստեղծուած Յատուկ կոմիտէն, որ զինք
օժտած է լայն լիազօրութիւններով, իսկ
1917ի իր Երեւան ժամանումէն մինչեւ 1919ի իր մարմնապէս հիւծումն ու մահը՝ Արամ Մանուկեան
բառին ամբողջական իմաստով Արարատեան Դաշտի ողջ հայութեան մարտունակ կամքին եւ հաւաքական
ուժին խտացեալ մարմնաւորումը դարձաւ։ Ան իր տենդոտ աշխատանքով եւ բազմութիւններ գերելու եւ ի
մի բերելու, համախմբելու եւ կազմակերպ ամրոցի վերածելու իր տաղանդով՝ Արամ շունչ եւ մարմին տուաւ
Հայաստանի անկախութեան նուաճումին, Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի եւ Ղարաքիլիսէյի յաղթական
հերոսամարտներուն։
Պատահական չէր, որ հայոց նորագոյն պատմութեան օրհասական այդ պահուն՝ Երեւանի հայութիւնը
«Դիկտատոր» կարգեց Արամին եւ անոր վստահուեցաւ ազգային իր ճակատագրին դարբնումը։ Արամ
արժանաւորապէս իրագործեց իր ուսերուն վրայ դրուած ծանրագոյն պատասխանատւութիւնը եւ
դարձաւ հիմնադիրը Հայոց Պետականութեան վերականգնումին։
Մանուկեան բազմաթիւ կոչերով ու հրամաններով դիմած է հայ ժողովուրդին՝ կազմակերպուած պայքար
մղելու, սեփական ուժերուն վստահելու, թրքական յարձակումներէն երկրի պաշտպանութիւնը նախապատրաստելու համար.
«Մինակ ենք եւ պէտք է ապաւինինք միայն մեր ուժերուն՝ թէ՛ ճակատը պաշտպանելու եւ թէ՛ երկրի ներսը
կարգ հաստատելու»:
Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումէն ետք ղեկավարած է երկիրը մինչեւ 1918թ.-ի Յուլիս 23-ը, երբ
Երեւան ժամանեց Թիֆլիսի մէջ ստեղծուած Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը Յովհաննէս Քաջազնունիի գլխաւորութեամբ: Նոր կառավարութեան մէջ Մանուկեանը ներքին գործերու նախարար էր
եւ այդ պաշտօնը վարած է մինչեւ մահը, իսկ աշխատանքի եւ խնամատարութեան նախարար Խաչատուր Կարճիկեանի սպանութենէն ետք, մօտ մէկ ամիս` 1918թ.-ի Նոյեմբեր 15-ից-1918թ.-ի Դեկտեմբեր 13-ը
հանրային խնամատարութեան եւ աշխատանքի նախարարի պաշտօնակատարն էր : Մահացած է 1919թ.-ի Յունուար 29-ին բծաւոր տիֆէն:
Արամ Մանուկեան վայելած է հայ ժողովուրդի սէրն ու յարգանքը. ժողովուրդը անոր ձօնած է երգեր: