1-ԱՐԱՐԱՏ ԼԵՌ
Հրաբխային բարձրաւանդակի հարաւային մասին վրայ, կը գտնուին Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր լեռնագագաթներու մեծ մասը՝ ՄԱՍԻՍԸ:
Ան կը բարձրանայ Հայաստանի կեդրոնը, Արարատեան դաշտին մէջ: Ունի երկու գագաթ՝ Մեծ Մասիս՝ 5156 մ. եւ Փոքր Մասիս՝ 3925 մ.: Անոնք ծածկուած են յաւիտենական ձիւնով:
Արարատը խորհրդաւոր ազդեցութիւն ունեցած է հայ ժողովուրդին վրայ, ան հայ ժողովուրդի յաւերժութեան խորհրդանիշն է:
ՄԱՍԻՍ ԼԵՌԸ հայկական լեռնաշխարհին եւ ընդհանրապէս հարաւ-արեւմտեան Ասիոյ ամենաբարձր լեռն է՝ 5156 մեթր:
Մասիս լեռը յայտնի է Աստուածաշունչի միջոցաւ, բայց ոչ թէ Մասիս, այլ ԱՐԱՐԱՏ անունով:
Աստուածաշունչը Արարատը կը համարէ այն լեռը, ուր համաշխարհային ջրհեղեղի ժամանակ Նոյ նահապետը իր ընտանիքով ապաստանած է եւ այնտեղէն կեանքը կրկին տարածուած է աշխարհով մէկ:
Աստուածաշունչի միջոցաւ Արարատ անունը ընդունուած է քրիստոնեաներու կողմէն եւ տարածուած միւս ժողովուրդներու մէջ:
Մասիսը կը զբաղեցնէ մօտ 1200 քկմ. մակերես: Ան կազմուած է ընդհանուր հիմքի վրայ նստած երկու կոնաձեւ՝ Մասիս եւ Սիս գագաթներէն:
Մասիսի հիւսիս-արեւելեան լանջին վրայ, պարզ օրերուն կ՛երեւի լերան գագաթէն մինչեւ ստորոտը ձգուող հսկայական խորխորատ մը, որ յայտնի է «Վիհ Մասեաց» անունով:
Մասիսը սուրբ սար համարելով, մարդիկ երկար ժամանակ չեն փորձած բարձրանալ Մասիսի գագաթը: Պատմութեան յայտնի է, որ առաջին անձնաւորութիւնը, որ փորձած է Մասիս լեռ բարձրանալ Յակոբ Մծբնացի եպիսկոպոսն է ( 4-րդ դար):
Առաջին անգամ Մասիսի գագաթը յաջողած է բարձրանալ Դորպատի համալսարանի փրոֆեսոր Ֆրետրիկ Պարոտը, որուն կ՛ուղեկցէր Խաչատուր Աբովեանը:
2-ԱՐԱԳԱԾ
Արագած լեռը կը գտնուի Հայկական բարձրաւանդակի հրաբխային մասին մէջ կը գտնուի Արագած ու Գեղամայ լեռնազանգուածները։
Արագած լեռը կը գտնուի Արարատ լեռէն 100ք.մ. դէպի հիւսիս:
Արագածը Հայաստանի երկրորդ բարձր լեռն է: Ունի 4095 մ. բարձրութիւն:
Իր չորս կոնաձեւ գագաթներուն համար կը կոչուի քառագագաթ:
Արագածի հողը բարեբեր է: Ան ունի առատ աղբիւրներ եւ լիճեր: Արագածի կողերուն կը ծլին բազմաթիւ ծաղիկներ, որոնցմով կը պատրաստուի շատ համեղ եւ ընտիր մեղր:
Ժողովուրդը Արագածը կը կոչէ նաեւ Ալագեազ, Ալագէօզ:
-Ըստ աւանդութեան, Արագածի գագաթին վերեւը կայ աստղ մը, որ Ս.Գրիգոր Լուսաւորիչին աչքն է: Այդ աչքը կը հսկէ Հայաստանին վրայ, որպէսզի վտանգներէ հեռու պահէ զայն եւ այդ կը կոչուի «Լուսաւորչի կանթեղ»:
-Արագածի անունը կապուած է Արա Գեղեցիկի հետ: Սկիզբը կոչուած է «Արայի գահ» յետոյ «Գահ» բառը դարձած է «Գած» եւ եղած «Արագած»:
-Արագածի ստորոտը կը գտնուի Բիւրականի աստղադիտարանը, որ աշխարհի ամէնէն նշանաւոր աստղադիտարաններէն մէկն է:
Այնտեղ՝ Արագածին շուրջ, 2005-ի Մայիսի 28-ին, 200.000 հայեր պարեցին միասնութեան շուրջ պարը:
3-ԲԻՒՐԱԿՆ ԼԵՌՆԱՇՂԹԱՅ
Բիւրականի լանջէն կը բխին հազարաւոր ջրառատ ջրաղբիւներ: Այստեղէն սկիզբ կ՛առնեն Արաքս գետը եւ Արածանիի քանի մը վտակները:
Գեղեցիկ է Բիւրակնի բնութիւնը: Հայ Ժողովուրդը սրբացուցած է իր բնօրրանի այս հրաշալի անկիւնը:
Ըստ աւանդութեան, Հայկ Նահապետը բռնակալ Բելի դէմ դուրս գալէ առաջ, իր նետը ամբողջ օրը պահած է Բիւրակնի սառնորակ աղբիւրներու ջուրին մէջ, համոզուած ըլլալով, որ հայրենի ջուրերը զօրութիւն կու տան իր զէնքին:
Բիւրակնը հայութեան համար եղած է ոգեշնչման աղբիւր: Անոր մասին յօրինուած են առասպելներ, անոր նուիրուած են բազմաթիւ երգեր ու բանաստեղծութիւններ:
4-ՍԻՓԱՆ ՍԱՐ
Սիփան սարը կը գտնուի Նեմրութէն արեւելք, Վանայ լիճի հիւսիսային ափերուն մօտ: Ան իր բարձրութեամբ կը զիջի միայն Մասիսին եւ յաճախ կը կոչուի «Երկրորդ Մասիս»:
Սիփանէն հիւսիս-արեւելք կը տարածուի Ծաղկանց լեռները, ուր յայտնի է ԹՈՆԴՐԱԿ գագաթը: Այս գործող հրաբուխ է, այժմ այցելուները կը տեսնեն թէ ինչպէս ան կը ծխայ արտավիժելով ծծմբային կազ եւ ջրային տաք գոլորշիներ:
Սիփան սարը ունի 4434 մ. բարձրութիւն: Սիփանը Հայաստանի երկրորդ բարձր լեռն է:
Ըստ աւանդութեան Նոյի տապանը ուզած է հանգչիլ Սիփան սարին վրայ եւ ըսած է
Սի՛ս, Սի՛ս ընդունէ զիս:
Իսկ Սիփանը պատասխանած է
Գնա՛ ի Մասիս, ան մեծ է քան զիս:
5-ՆԵՄՐՈՒԹ
Նեմրութ լեռնագագաթը, կը խոյանայ դէպի Վանայ Լիճի արեւմտեան ափը, ան ունի հատած Կոնի տեսք, լանջերը զառիթափ են:
6-ՆՊԱՏ լեռ
Ծաղկանց լեռներու համակարգին մէջ, Թոնդրակէն արեւմուտք, յայտնի է նաեւ ՆՊԱՏ լեռը, որուն լանջէն, հայոց Պապ թագաւորը 371 թուականին ղեկավարած է Ձիրաւի դաշտին մէջ հայոց զօրքի ճակատամարտը պարսիկներուն դէմ:
7-ԿԱՐՍԻ ԸՆԴԱՐՁԱԿ ՍԱՐԱՀԱՐԹԸ
Արաքսի եւ անոր վտակ Ախուրեանի մէջ կը գտնուի ԿԱՐՍԻ ԸՆԴԱՐՁԱԿ ՍԱՐԱՀԱՐԹԸ, որուն արեւելեան եզրին կառուցուած է միջնադարեան Հայաստանի Անի մայրաքաղաքը: