Հայաստանի Ճարտարապետութիւնը Ամենազարգացած Արուեստներէն է

Հայաստանը կ’անուանեն «քարի երկիր». ան հարուստ է տարբեր գոյներու եւ երանգներու բնական շինաքարերով՝ տուֆ, մարմար, պազալթ, տրաւերտին, կրանիթ եւ այլն:

Ուրարտական շրջանի ամենամեծ ճարտարապետական համալիրներն են Էրեբունի, Կարմիր Բլուր (Թեյշեբաինի), Արմաւիր (Արգիշտիխինիլի), Վան (Տուշպա) եւ Ուրմիա քաղաք-ամրոցները:

Հելլենիզմի շրջանէն մեզի հասած են Արտաշատի, Տիգրանակերտի ու այլ քաղաքներու աւերակները:

Նախաքրիստոնէական շրջանի ճարտարապետութեան առաւել վառ օրինակներէն է Ք.Ա. առաջին դարուն՝ Գառնիի մէջ հայոց արքաներու ամառնային նստավայրին մէջ կառուցուած Արեւի տաճարը:

Հայկական ճարտարապետութեան ծաղկումը սկսած է քրիստոնէութեան ընդունումէն ետք (301 թ.): 4-րդ դարուն հիմնադրուած է Սուրբ Էջմիածինի Մայր տաճարը (303 թ.), իսկ 7-րդ դարուն կառուցուած են Էջմիածինի Սուրբ Հռիփսիմէ եւ Սուրբ Գայեանէ եկեղեցիները:

Հայկական ճարտարապետութեան գլուխգործոցներէն են Զուարթնոցի տաճարը (641-661թթ.) եւ Հայաստանի մայրաքաղաքներէն Դուինը, որոնք քանդուած են երկրաշարժերու հետեւանքով: Մեզի հասած են միայն անոնց աւերակները:

Հայաստանի մէջ բաւական շատ են 6–9-րդ դարերու լաւ պահպանուած վանքերը:

10–11-րդ դարերուն՝ հայկական պետականութեան վերականգնման շրջանին, Հայաստանի հիւսիսը կառուցուած են Հաղպատի ու Սանահինի վանքերը,

Վանայ լիճի Աղթամար կղզիի Սուրբ Խաչ եկեղեցին եւ ծաղկման հասած է Բագրատունեաց Հայաստանի հիասքանչ մայրաքաղաքը՝ Անին:

               Հաղպատ                                                                          Սանահին

12–14-րդ դարերուն՝ ստեղծուած են հայկական պաշտամունքային ճարտարապետութեան գլուխգործոցները՝

Տաթեւի, Կեչառիսի ու Հաղարծինի վանքերը, Գոշավանքը, Յովհաննավանքը, Սաղմոսավանքը, Նորավանքը,

Գանձասարի վանքը եւ բազմաթիւ այլ ճարտարապետական կոթողներ:

Այս շրջանին կառուցուած է նաեւ ժայռափոր Գեղարդավանքը:

Հայկական միջնադարեան ճարտարապետութեան փայլուն օրինակներ են մեզի հասած իշխանական բերդերն ու ամրոցները, կամուրջներն ու իջեւանատուները, որոնցմէ կ’առանձնանան Ամբերդի ամրոցն ու Սէլիմի իջեւանատունը: Ախթալայի (Պղնձահանք) ամրոցը կը գտնուի Լոռիի մէջ: Անոր լաւ պահպանուած որմանկարները աշխարհի ամենահին որմանկարներն են։

15-19-րդ դարերուն՝ պատմական Հայաստանի տարածքին կառուցուած են հազարաւոր վանքեր ու եկեղեցիներ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը, որպէս ճարտարապետական յուշարձան, ունի բացառիկ արժէք:

19-րդ դարու հայկական քաղաքային ճարտարապետութեան փայլուն օրինակ է Գիւմրի քաղաքի պատմական կեդրոնը՝ Սուրբ Աստուածածին վանքով ու սեւ տուֆէ կառուցուած գեղեցիկ առանձնատուներով:

Կ’արժէ նշել, որ հայկական ճարտարապետութիւնը աւանդ ունի նաեւ համաշխարհային ճարտարապետութեան զարգացման գործին մէջ:

ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգութեան ցանկին մէջ ընդգրկուած են՝ Սուրբ Գայեանէ եւ Սուրբ Հռիփսիմէ եկեղեցիները, Էջմիածնի Մայր տաճարը, Զուարթնոցի ու Գառնիի տաճարները, Հաղպատի, Սանահինի ու Գեղարդի վանքերը։