Վանի թագաւորութիւն. Հայոց Պատմութիւն Մաս Գ.

2-րդ հազարամեակին հայկական պետական կազմաւորումները կ՛ենթարկուէին  Ասորեստանի յարձակումներուն:

Այդ պայմաններուն մէջ հայերը որոշեցին միասնական գործել`  ընդդէմ ընդհանուր թշնամիին:

Ք․Ա․ 9-րդ դարուն  Վանայ լիճի աւազանին մէջ, ինչպէս գիտենք, ձեւաւորուած էր Ուրարտու պետական կազմաւորումը,

եւ նոյն այս պետութեան հիմքին վրայ ալ բարձրացաւ առաջին համահայկական թագաւորութիւնը,

որ դարակազմիկ նշանակութիւն ունեցաւ հայ եւ համաշխարհային պատմութեան զարգացման մէջ:

                               Ուրարտու Բիայնիլի

Իր արքաներու արձանագրութիւններուն մէջ երկիրը կը յիշատակուի Նայիրի անուամբ, տեղական լեզուով ` Բիյանիլի,

որ կապուած է Վանի անուան հետ․ այն է պատճառը, որ պատմութեան մէջ անիկա մնացած է Վանի թագաւորութիւն անուամբ:

                                        Վանի թագաւորութիւն

Ասորեստանի արձանագրութիւններուն մէջ Արամէն յետոյ, որպէս Վանի արքայ կը յիշատակուի Սարդուրի Ա. (Ք․Ա․ 835-825):

Սարդուրի Ա. երկիրը կ՛ընդարձակէ հարաւային ուղղութեամբ:  Անոր օրօք Ք․Ա․ 830-ական թուականներուն,

հսկայածաւալ ժայռի մը վրայ  կը հիմնուի   բարձր աշտարակներով եւ հզօր շինութիւններով Տուշպա (Տոսպ,Վան) մայրաքաղաքը:

Մայրաքաղաքն այնքան շքեղ էր, որ յետագային բացառիկ պատիւ էր կոչուիլը «Տէրը Տուշպա քաղաքի»:

Մայրաքաղաքի հիմնադրութեան առնչութեամբ Սարդուրի Ա.  ձգած է  քանի մը արձանագրութիւն,

ուր կը ներկայանայ որպէս  «մեծ արքայ, տիեզերքի արքայ, արքաներու արքայ, Նայիրի երկրի արքայ»:

Սարդուրի Ա. թագաւորին  կը յաջորդէ Իշպուինի (Ք․Ա․825-810):

Թագաւորութեան հզօրացման եւ ամրապնդման գործին մէջ կարեւոր էին Իշպուինիի բարեփոխումները:

Անոր օրօք դաշտային աշխարհազօրը փոխարինուեցաւ  արհեստավարժ բանակով:

Որուն շնոհիւ Իշպուինի գրաւեց Ուրմիա լիճի աւազանին մէջ գտնուող Արդինի Մուսասիր երկիրը,

վերջինիս համանուն կեդրոնը դարձաւ թագաւորութեան գլխաւոր աստուած` Խալդիի պաշտամունքի գլխաւոր վայրը:

Արդէն անոր գահակալման երկրորդ շրջանին որդիին` Մենուայի հետ կատարեց կրօնական բարեփոխումը:

Թագաւորութեան համար ստեղծեց միասնական դիցարան, այն արձանագրուեցաւ «Մենուայի դուռ» (յետագային` «Մհերի դուռ») կոչուող դարպասին վրայ:

Իշպուինին յաջորդեց որդին` Մենուան (Ք․Ա․ 810-786): Մենուայի օրօք Վանի թագաւորութիւնն աննախադէպ վերելք ապրած է,

ծաւալուած են շինարարական աշխատանքներ, ստեղծուած է ոռոգման ցանց, յատկապէս նշանաւոր է մինչեւ այժմ գործող 72 քմ երկար․ Մենուայի ջրանցքը:

Մենուան հայկական լեռնաշխարհի կեդրոնական հատուածները միաւորած է մէկ միասնական պետութեան մէջ:

Մենուայի օրօք Արարատեան դաշտին մէջ`Արաքսի աջ ափին, հիմնուած է պետութեան հիւսիսային գլխաւոր յենարանը` Մենուախինիլի քաղաքը:

Մենուայի որդիին եւ յաջորդի` Արգիշտի Ա.ի օրօք (Ք․Ա․ 786-764) տէրութիւնը հասած է իր ռազմաքաղաքական հզօրութեան գագաթնակէտին:

Արգիշտի Ա. ռազմաքաղաքական ազդեցութիւնը տարածուած է մինչեւ Հիւսիսային Կովկաս, ուր անոր անունով սեպագիր արձանագրութեամբ

յայտնաբերուած է սաղաւարտ (կը պահուի Պեռլինի Առաջաւորասիական թանգարանին մէջ):

                       Խալդի

Արգիշտի Ա.ի օրօք Արարատեան դաշտին մէջ Ք․Ա․ 782-ին, հիմնադրուած է Էրեբունի (Երեւան) քաղաքը, իսկ 776-ին` Արգիշտիխինիլին (Արմաւիր):

Վանի թագաւորութեան հզօրութիւնը շարունակուած է Արգիշտի Ա.ի որդի` Սարդուրի Բ.ի օրօք (Ք․Ա․  764-735):

Վերջինս կախեալ թագաւորութիւնները վերածած է պետութեան վարչական միաւորներու`

համադաշնային կառավարման համակարգէն անցնելով կեդրոնացուած պետութեան:

Սարդուրի Բ.ի օրօք տէրութիւնն ունեցած է առաւելագոյն տարածքը, հիւսէն  հասած է Սեւ ծով,

հիւսիս-արեւելքէն` Կուր գետ, արեւելքէն` Կասպից ծով, արեւմուտքէն` Փոքր Ասիոյ կեդրոնական շրջան,

հարաւէն` Բաբելոնով` Պարսից ծոց, եւ Դամասկոսի թագաւորութիւնով` Միջերկրական ծով:

Սարդուրի Բ.ին կը յաջորդէ Ռուսա Ա  (Ք․Ա. 735-մօտ 710-ական թթ.):

Բանակի կազմին մէջ առանձնացուցած է արքայական գունդը` բաղկացած հեծեալ զօրամիաւորումներու ընտրեալ ուժերէ, ձեւաւորած է մարզային զօրքերը:

Շարք մը արշաւանքներ  ձեռնարկած է  Ասորեստանի դէմ: Ք․Ա․ 719 թուականին յաղթանակ տարած է Ասորեստանի թագաւոր Սարգօն Բ.ի նկատմամբ:

Սակայն Ք․Ա․ 714-ի գարնան  Սարգօն Բ. արշաւած է Վանի թագաւորութիւն, վերադարձին մտած է Արդինի-Մուսասիր,

կողոպտած  Խալդիի գլխաւոր տաճարը եւ կից զինանոցը: Բայց կարճ ժամանակ անց Ռուսա Ա. յաջողած է վերանուաճել Արղինի – Մուսասիրը:

Ռուսա Ա.ին յաջորդած է որդին` Արգիշտի Բ.  (Ք․Ա․ մօտ 710/708-680-ական թթ.):Անկէ յետոյ գահին նստած է

Ռուսա Բ.(Ք․Ա․ մօտ 685-645), որ թագաւորութեան վերջին հզօր ու նշանաւոր արքան էր:

Ան յաջողած է դաշնակցային յարբերութիւններ հաստատել  Ասորեստանի հետ:

Ռուսա Բ.ին յաջորդած են եւս մի քանի թագաւորներ, որոնց ժամանակ պետութիւնը թուլացած է:

Վերջին` յստակ թուագրուող արքան Սարդուրի Գ. է, որ ասորեստանեան արձանագրութիւններուն մէջ

կը յիշատակուի Ք․Ա․ 643-ին: Համեմատաբար լուսաբանուած է Ռուսա Գ.ի (էրիմենայի որդի) իշխանութեան շրջանը:

Պետութեան անկումին նպաստած են նաեւ հիւսիսէն ասպատակող սկիւթական ցեղերը:

Վանի թագաւորութեան անկման ժամանակը ստոյգ յայտնի չէ: Վանի արքայատոհմէն իշխանութեան անցումը

յաջորդ արքայատոհմին հաւանաբար կատարուած է պալատական յեղաշրջման միջոցով` Ք․Ա․ 609-էն առաջ:

Նիւթը ՀԱՅԿԱՇԽԱՐՀ-ի համար պատրաստեց՝

Մանէ Խաչատրեան

ՀԱՅԵՐՈՒ ԾԱԳՈՒՄԸ (ԱՒԱՆԴԱԶՐՈՅՑՆԵՐ). ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄԱՍ Ա.

ՀԱՄԱՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱՒՈՐՈՒՄՆԵՐԸ. ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄԱՍ Բ.